Prezidente Repúblika, DR. Francisco Guterres Lú- Olo
Ita selebra ohin lian ida ne’ebé kesi hamutuk Povu sira-ne’ebé mak halo parte iha Komunidade Rain sira-ne’ebé Ko’alia Lia-Portugés ka CPLP, hamutuk ema millaun 280 resin.
Ita nu’udar povu Timor-Leste iha razaun oioin atu selebra loron 5 Maiu: iha tinan 1999, iha Novaiorke, Portugál no Indonézia asina akordu ida iha ONU nia okos hodi implementa referendu ne’ebé fó dalan ba ita-nia Povu atu afirma dala ida tan, liuhosi votu, ninia hakarak atu sai livre no independente.
Durante tinan barak ona, CPLP selebra loron 5 Maiu nu’udar Loron Lia-Portugés no Kultura.
Iha tinan 2019 de’it mak UNESCO deside loron 5 Maiu sai hanesan Loron Mundiál ba Lia-Portugés. Ida-ne’e hatudu momoos katak lia-portugés hetan rekoñesimentu nu’udar lian globál, ho kapasidade atu dada no hamosu realidade foun hirak relasiona ho siénsia no teknolojia moderna.
Haree ba ita-nia istória rasik no ita-nia pasadu ne’ebé dook tebes, Asembleia Konstituinte foti desizaun atu hatuur lia-portugés nu’udar lian ofisiál Repúblika nian. Haktuir ita-nia Konstituisaun, ita-nia Repúblika deklara ninia an nu’udar nasaun dalen-ruak ida, ho lian ofisiál rua: lia-tetun ne’ebé ema barakliu ko’alia (90% resin) no lia-portugés ne’ebé, maski ema uitoan de’it mak ko’alia, kontinua buras ba beibeik.
Ho globalizasaun ne’ebé mak ohin ita hasoru, ita tenke haree ba lia-portugés nu’udar vantajen ida ba jerasaun daudaun ne’e no jerasaun aban-bainrua nian. Nune’e, ita iha devér atu promove no prezerva dalen ida-ne’e nu’udar dalan di’ak ida atu kaer metin nafatin ita-nia identidade kulturál, no mós nu’udar lian barani ida ne’ebé hala’o nafatin ninia knaar hodi marka diferensa iha Ázia no iha mundu tomak.
Lia-portugés kontinua buras babeibeik iha Timor-Leste. Tuir sensus ikus nian ne’ebé hala’o iha Timor-Leste, populasaun Timoroan hamutuk 30,8% resin ko’alia portugés. Ida-ne’e hatudu katak persentajen ema ne’ebé ko’alia lian ofisiál ne’e sa’e maka’as kompara ho 5% iha tinan 2002.
Hafoin ita restaura ita-nia independénsia, ida-ne’e sai hanesan prosesu rekonkista ida ne’ebé la’o neineik. Ida-ne’e ita deve liuliu ba manorin sira tanba sira mak hanorin ita. Maski nune’e, ita presiza rekoñese katak ita sei dook liu hosi ita-nia objetivu.
Loron ida-ne’e tenke sai nu’udar loron reflesaun, liuliu ba ukun-na’in sira, atu hanoin kle’an saida mak halo ona no saida mak presiza halo. Hosi sorin ida, ita presiza haree oinsá tutan hamutuk tetun ho portugés, hodi hatuur lian rua ne’e nu’udar instrumentu espresaun hosi ita-nia Povu no ninia identidade.
Ita moris iha konjuntura ida neʼebé nakonu ho dezafius no inserteza ne’ebé boot babeibeik. Iha nasaun hanesan ita-nian, ho populasaun ki’ik ida no territóriu ki’ik, ita tenke fó kedas prioridade ba uza instrumentu hirak hodi hametin ita-nia karakter úniku.
Edukasaun sai importante tebetebes ba ida-ne’e. Edukasaun mak sei determina ita-nia futuru. Nasaun ida nia rekursu ne’ebé boot liu hotu mak ninia ema. Hodi hametin kapitál umanu, ita presiza investe iha edukasaun. Edukasaun la’ós atu fakar osan, maibé hanesan investimentu ida, no karik ita investe iha kualidade, ita sei hetan retornu.
Edukasaun lori ita atu serbisu maka’as liután tuir konseitu komunidade edukativa nian, iha ne’ebé sidadaun hotu-hotu iha knaar atu hala’o. Mestra ka mestre sira, família, inan-aman ka enkarregadu edukasaun sira-nian no kbiit lokál, sira hotu tenke esforsa an hodi hametin kualidade edukasaun nian.
Kona-ba lia-portugés, seidauk iha livru ne’ebé hakerek ho dalen portugés no biblioteka eskolár ne’ebé natoon. Tanba ne’e, ita iha devér atu rezolve situasaun ida-ne’e ho lais, hodi fó kondisaun ne’ebé di’ak liu ba ita-nia eskola sira, hamutuk ho materiál didátiku ne’ebé bele fasilita prosesu ensinu-aprendizajen ba dalen portugés.
Matenek-na’in ne’ebé de’it bele haree katak Timor-Leste hanesan nasaun ida ho rikeza no diversidade linguístika ne’ebé boot. Tuir espesialista sira, ita-nia rain iha lian 12; dialetu mak barak liu. Lian hotu ne’e (dalen-inan no dialetu sira) sai hanesan murak kulturál ba nasaun Timor-Leste. Maibé ita tenke hatene klaru katak lian ensinu ka lian ne’ebé uza atu hanorin ne’e buat ida; maibé lian ne’ebé hanorin, ne’e buat seluk ida.
Ita agradese tebes ba manorin sira, maibé ita tenke onestu hodi rekoñese katak ita presiza halo esforsu boot hodi hasa’e liután ita-nia edukasaun nia kualidade. Ita presiza harii Eskola Superiór Edukasaun iha tempu badak tebes nia laran. Tuir ha’u-nia hanoin, serbisu ne’ebé Ministériu Edukasaun, Juventude no Desportu no Ministériu Ensinu Superiór, Siénsia no Kultura halo hamutuk importante tebes iha tempu ida hanesan agora.
Ita presiza mós fó tulun ba média sira atu nune’e sira bele kria konteúdu linguístiku hirak no hakbesik ba populasaun.
Iha área remota no izolada nasaun nian, meius sira-ne’e dala barak sai hanesan dalan mesak de’it hodi liga komunidade sira ba buat ne’ebé mak akontese iha mundu.
Pandemia lori problema ida ne’ebé aban-bainrua bele akontese tan. Karik aban-bainrua mosu tan situasaun ruma ne’ebé obriga ita, dala ida tan, atu hadook an malu, ita sei labele sees hosi dijitalizasaun ba sistema edukativu.
CPLP no Lia-Portugés neineik-neineik afirma an iha mundu. Iha tinan 2014, CPLP nia observadór asosiadu la to’o neen. Ohin, sira hamutuk 33, inklui nasaun hirak ho ekonomia boot. Ida-ne’e hatudu momoos lia-portugés nia afirmasaun iha mundu no mós CPLP nia relevánsia estratéjika. Austrália husu atu tama CPLP ho estatutu observadór asosiadu.
Timor-Leste mak nasaun CPLP mesak de’it iha rejiaun ida-ne’e ne’ebé loloos sai sentrál. Kompete ba ita-nia Rain atu hanoin kle’an kona-ba oinsá habelar Lia-Portugés no integra dalen ne’e iha sistema mundiál.
Mai ita harii aliansa ida entre dalen tetun no portugés iha rai-laran, no promove no habelar Lia-Portugés iha rejiaun ne’ebé ita hola parte ba.
Obrigadu barak.
Francisco Guterres Lú Olo
Prezidente Repúblika
Palásiu Prezidensiál Nicolau Lobato, 5 Maiu, 2022